Shkruar nga Prof Asc. Rilinda Klosi
Trajtimi mjekësor dhe profili gjenetik
Mjekësia e personalizuar është tashmë një qasje globale, e cila përshtat trajtimin mjekësor me karakteristikat individuale të pacientit duke u fokusuar kryesisht në informacionin gjenetik. Çdo individ ka një profil gjenetik unik, fakt ky që shpjegon shumëllojshmërinë në paraqitjen dhe biologjinë humane. Prej kohësh ka qenë i njohur fakti se karakteristkat gjenetike të individit ndikojnë në përgjigjen ndaj trajtimit me barna. Megjithatë, në mjekësinë tradicionale terapitë për trajtimin e një sëmundje të caktuar janë të njëjta për pacientë të ndryshëm. Qëllimi i mjekësisë së personalizuar është të sigurojë një qasje më të saktë për parandalimin, diagnostikimin dhe trajtimin e sëmundjes. Në praktikën mjekësore informacioni gjenetik përdoret për të përzgjedhur trajtimin terapeutik më të efektshëm, për të përshtatur dozën e medikamentit, si dhe për parandalimin e efekteve anësore.
Të dhënat e tjera klinike dhe epigjenetika merren gjithashtu në konsideratë. Në shkallë globale, Shtetet e Bashkuara të Amerikës udhëheqin në aplikimin klinik të informacionit gjenetik. Europa ka një histori të pasur të kërkimit shkencor në fushën e gjenetikës, por kornizat ligjore që lidhen me trajtimin e personalizuar ndryshojnë nga njëri shtet në tjetrin. Në tetor të vitit 2023, u zyrtarizua ”Partneriteti Europian për Mjekësinë e Personalizuar” që ka për qëllim të lehtësojë inovacionin dhe këmbimin e informacionit, si dhe konsolidimin e mjekësisë së personalizuar në sistemet shëndetësore.”Konsortiumi Ndërkombëtar për Mjekësinë e Personalizuar” (IC per Med), ku janë të angazhuar 40 partnerë ndërkombëtarë, ka si qëllim kryesor koordinimin e iniciativave që lidhen me zhvillimin e projekteve të kërkimit dhe të zbatimit të mjekësisë së personalizuar. Udhëzuesit e përgatitur nga konsortiumi për implementimin klinik kanë për qëllim të ndihmojnë klinicistët në përzgjedhjen e terapisë më të efektshme, bazuar në të dhënat e përftuara nga provat gjenetike. Janë të shumta studimet e paraqitura në revistat mjekësore ku nënvizohen përfitimet e pacientëve nga zbatimi praktik i mjekësisë së personalizuar.
Provat Farmakogjenetike (PGx)
Farmakogjenetika është gur themeli i mjekësisë së personalizuar, që bën të mundur parandalimin, diagnostikimin dhe trajtimin e sëmundjeve në përputhje me karakteristikat gjenetike. Ajo bazohet në studimin e faktorëve gjenetikë të cilët përcaktojnë ndryshueshmërinë në përgjigjen ndaj trajtimit me barna. Ndonëse dëshmitë e grumbulluara që prej viteve 1960 mbështetnin faktin se individët me profil gjenetik të njëjtë (binjakët monozigotë) kishin biotransformim të barnave të ngjashëm, vetëm arritjet e mëvonshme në fushën e gjenetikës, farmakologjisë dhe teknologjisë digjitale bënë të mundur zbatimin klinik të provave farmakogjenetike. Në literaturën e specialitetit termi ”farmakogjenetikë”, i përdorur për herë të parë nga gjenetisti gjerman Friedrich Vogel në vitin 1959, është shpesh i këmbyeshëm me ”farmakogjenomikë”. Ndonëse të dy termat i referohen përgjigjes së barit bazuar në ndikimin gjenetik, në rastin e farmakogjenomikës studimi përfshin të gjithë gjenomën. Farmakogjenetika kufizohet në ndërveprimet gjen – bar. Duke filluar nga viti 2003, në Shtetet e Bashkuara FDA-ja ka miratuar përfshirjen e informacionit farmakogjenetik në fletët shoqëruese për një sërë preparatesh. Sipas studimeve të kryera, rreth një e katërta e barnave të reja, të miratuara për hedhje në treg gjatë dy dekadave të fundit, përmbajnë informacion PGx. Ato janë barna që përdoren në fusha terapeutike të ndryshme, ku kryeson onkologjia, më pas neurologjia, sëmundjet infektive, sëmundjet psikiatrike etj. Për t’u ofruar pacientëve trajtimin më të efektshëm janë vendimtare dy tipe provash PGx: PGx somatike dhe PGx germinale.
Testimi somatik shfrytëzohet kryesisht në onkologji për të parashikuar efikasitetin e trajtimit ose rezistencën ndaj barit. Provat e kryera para fillimit të trajtimit ndihmojnë në mënjanimin e barnave të paefektshme ose të dëmshme për pacientin. Kështu për shembull, është provuar se terapia me ”Herceptin” (trastuzumab) është efikase vetëm te pacientet tumoret e të cilave kanë një profil gjenetik të veçantë, i cili çon në mbiprodhimin e proteinës të quajtur HER2.
Testimi i linjës germinale hulumton variacionin gjenetik që ndikon në efikasitetin, dozën e përshtatshme, efektet anësore të një bari. Këto prova gjenetike ndryshojnë nga ato që kryhen për diagnostikimin e sëmundjeve. Për zbatimin praktik dhe interpretimin e rezultateve nga PGx germinale lejohen vetem gjenetistë të specializuar në këtë drejtim. Variacionet në gjene ndikojnë në shpejtësinë e metabolizmit të barnave. Për shkak të ndryshimeve gjenetike një dozë standarde e një bari mund të jetë toksike për një përdorues, por jo për një tjetër. Provat farmakogjenetike ndihmojnë gjithashtu në përcaktimin e dozës optimale. Për pacientët që klasifikohen me metabolizëm ”shumë të shpejtë” mund të kërkohet zvogëlimi i dozës së barit, kurse për ata të klasifikuar si ”shumë të ngadalshëm” rekomandohet terapi tjetër për shkak të toksicitetit të rritur. Kështu për shembull, Agjencia Europiane e Barnave, si dhe FDA-ja, kërkojnë vlerësimin e profilit gjenetik të pacientit para përdorimit të preparatit Mayzent (lënda vepruese siponimod), duke theksuar faktin se ky preparat nuk duhet të përdoret nga pacientët që kanë të trashëguar variantin gjenetik CYP2C9*3. Po ashtu, për trajtimin e suksesshëm me antikoagulantin varfarinë kërkohet përshtatje e kujdesshme e dozës në bazë të gjenotipit, për shkak se në individë të ndryshëm ka ndryshime të theksuara të përgjigjes ndaj barit.
Zhvillimi dhe perspektiva e mjekësisë së personalizuar
Ulja në mënyrë të ndjeshme e kostove të provave gjenetike dekadën e fundit, së bashku me mundësinë e përpunimit më të shpejtë të të dhënave, kanë bërë të mundur zbatimin praktik të mjekësisë së personalizuar. Për përzgjedhjen e terapisë bazuar te gjenotipi, praktikat më të mira bazohen në udhëzuesit e konsortiumit ndërkombëtar, si dhe në udhëzuesit kombëtarë të shteteve si Franca, Spanja, Gjermania, Kanadaja etj. Këtij qëllimi i shërben gjithashtu projekti ”PERMIT” i dizenjuar për të zhvilluar rekomandime metodologjike në mbështetje të kërkuesve, vlerësuesve të rezultateve dhe enteve rregullatore lidhur me fushën e mjekësisë së personalizuar. Një studim i kohëve të fundit, i shtrirë në 7 vende të BE-së, tregoi se trajtimi i udhëhequr nga profili gjenetik i pacientit redukton në mënyrë të ndjeshme efektet anësore të barnave. Duke analizuar ”shenjuesit gjenetikë”, bashkë me të dhënat e tjera klinike, përcaktohet se si do të jetë përgjigjja e pacientit ndaj një bari të caktuar. Mbështetja te profili gjenetik i pacientit para përshkrimit të barnave si varfarina, klopidogreli, opioidet, kodeina janë përdorur me sukses në strategjitë parandaluese të praktikave mjekësore. Numri i barnave me përshkrim farmakogjenetik në vëndet e BE-së është në rritje të vazhdueshme dhe përbën një nga detyrat kryesore për të ardhmen. Me qëllim që të përmirësohet trajtimi individual bëhen përpjekje për të prodhuar barna specifike, të përshtatshme për një nëngrup të caktuar të popullatës. Futja e përshkrimit farmakogjenetik në etiketën e barit kërkohet për barnat e reja, por gjithashtu për barnat ekzistuese, si për shembull: abakavir – trajtimi i HIV; karbamazepinë – trajtimi i epilepsisë; tamoksifen – me përdorim në kancerin e gjirit; varfarinë dhe klopidogrel – me veprim antikoagulant. Mjekësia e personalizuar premton të sjellë një standard të ri të kujdesit shëndetësor dhe të përshpejtojë gjykimet klinike për të arritur rezultate më të mira. Studiuesit dalin në përfundimin se një bashkëpunim i ngushtë midis kërkimit shkencor, praktikës klinike, industrisë dhe vetë pacentëve do të jetë thelbësor në shtytjen përpara të mjekësisë së personalizuar.
Pengesat në zbatimin praktik
Politikat rregullatore që trajtojnë mjekësinë e personalizuar janë komplekse. Për farmakogjenetikën somatike nga institucionet përgjegjëse të shumë shteteve janë miratuar rregullore të përcaktuara mirë, të cilat zbatohen në sistemet shëndetësore përkatëse. Por, për sa i takon farmakogjenetikës germinale ajo zbatohet vetëm për një numër të kufizuar barnash. Në nivel ndërkombëtar, konsensusi për zgjerimin e provave PGx nuk është unanim. Ëvoluimi i sistemeve shëndetësore drejt mjekësisë së personalizuar përbën një sfidë dhe kërkon zhvillimin e infrastrukturave të reja. Përgjithësisht, mjekësia e personalizuar si një procedurë standarde përdoret për një numër të kufizuar terapish. Pengesat kryesore për përdorimin më të gjerë lidhen me integrimin e të dhënave të shumta, çështjet etike dhe ligjore, me mbrojtjen e të dhënave personale të pacientit nga përdoruesit e paautorizuar, sfidën e edukimit të personelit shëndetësor, si dhe me studimet e raportit kosto/efikasitet. Për preparatet që shoqërohen me prova farmakogjenetike numri i pacientëve që marrin pjesë në provat klinike para daljes në treg është shumë i kufizuar, prandaj farmakovigjilenca është veçanërisht e rëndësishme. Specialistët e fushës theksojnë faktin se palët e interesuara, si kompanitë farmaceutike, ato të diagnostikimit, entet rregullatore, politikëbërësit dhe sponsorizuesit duhet të bashkëpunojnë më fort për të nxitur zhvillimin e mëtejshëm të mjekësisë së personalizuar.
Referenca
1. Koolmes H. et al. Pharmacogenetics Guidelines: Overview and comparison of guidelines. Frontiers in Pharmacology 2021;11:595219.
2. Kim J. et al. Pharmacogenomic biomarkers in US-FDA approved drug labels. Journal of Personalized Medicine 2021; 11 (3): 179.
3. Swen J. et al. A 12-gene pharmacogenetic panel to prevent adverse drug reactions. Lancet London 2023; 401 (10374): 347-356.
4. Mayzent. Summary of Product Characteristics. EMA 2024.
5. Garcia P. et al. The PERMIT guidelines for designing and implementing all strategies of personalized medicine research. Scientific Reports 2024; 14: 27894. 6. Fosse V. et al. Evaluating translational methods for personalized medicine – A Scoping Review. Journal of Personalized Medicine 2022; 12: 1177. 7. Wojtas D. Barriers and facilitators to the implementation of personalized medicine across Europe. Journal of Personalized Medicine 2023; 13 (2): 203. 8. Floris M. et al. Pharmacogenetics in Italy: current landscape and future prospects. Human Genomics 2024; 18:78.
